ADIGEY CUMHURİYETİ

ADIGEY CUMHURİYETİ




Rusya Federasyonu’nun federe cumhuriytelerinden biridir. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin translitarasyon olarak adı Respublika Adigeyadır. Cumhuriyet, Adigeya olarak da bilinir. Adige Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusu cumhuriyette azınlık haline gelmiş olan Adigelerden alır. Başkenti Maykop'tur.

RF üyesi Adıgey Cumhuriyeti'nde (AC),Adıge ve Rus dilli nüfusun siyasal temsil eşitliği ilkesine (paritet)dayanan yarı parlamenter bir sistem yürürlüktedir.27+27=54 mevcutlu iki kanattan oluşan AC Devlet Parlamentosu-Khase'de (????), Rusça konuşan büyük ve Adıgece konuşan daha küçük nüfuslu seçim çevreleri oluşturularak temsil eşitliği,yani aritmetik olmayan paritet yoluyla,genel nüfusun azınlığı olan (%24.2) Adıgelerin temsil eşitliği sağlanır.

AC Devlet Başkanı (Prezident) 5 yıl görevde kalır,daha önce seçilmek için Adıge ve Rus dillerini bilme koşulu aranırken,daha sonra,AC Anayasası'nda yapılan bir değişiklikle, Rusça bilmek yeterli sayılmıştır.Sonra RF'de yapılan yeni bir yasal değişikle,RF Devlet Başkanına,bir prosedüre göre Prezident'i atama yetkisi verilmiştir.Nitekim Aslan Carım ve Hazret Sovmen seçimle iş başına gelmişlerdir.Ama 13 Ocak 2007'de görev süresi sona eren Hazret Sovmen'in yerine,Aslançerıy Thak'uşın, d.1947,Vılap köyü,Krasnogvardeysk rayonu,AC)RF Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından atanmış ve bu atama kararı 13.12.2006'da AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından da onanarak,13.01.2007 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlüğe girmiş ve böylece Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi rektörlüğünden gelen Prof.Dr.A.Thak'uşın, AC'nin üçüncü Devlet Başkanı olmuştur.

Bakanlar Kurulu, Parlamento (Khase) dışından Devlet Başkanı tarafından atanmakta ve görevden alınabilmektedir. Atamanın yürürlüğe girmesi için Khase onayı da zorunludur.

Yerel idari birimler ve belediye kuruluşları da Başkan'a ve Khase'ye,görev alanları dahilinde bağlıdır.Yargı,yüksek (Adalet Divanı) ve alt kademe mahkemelerden oluşur.İP:192.198.1.1.

İDARİ BÖLÜMLER

Daha çok bilgi için: Adigey Cumhuriyeti İdari Yapısı

Adigey, iki kentsel alan, yani Maykop ve Adigeysk (Adige-qale) kentsel belediye yönetimiyle, yedi rayon (ilçe) birimine ayrılır: Adige köyleri de bulunan Tahtamukay (Texhtemıxhuay), Tevçejsk (Teuçoj), Krasnogvardeysk, Şogenovskiy (Şeudjen) ve Koşhablskiy (Koşhabl) ile Rus nüfuslu Giaginskiy (Djedje) ve Maykopskiy (Mıyeqope) rayonları. Kentsel alan ve rayonlar, kendi içinde 'sovet' (bucak) denilen daha küçük idari birimlere ayrılır. Bütün bunların yerel meclis ve yürütme komiteleri (idare) bulunur.

TARİH

Adıgeler (ya da Çerkesler),Kuzeybatı Kafkasya'da yaşayan bir halktır. Adıge atalarına Grek belgelerinde 'Sind ve Meot' gibi adlar verilmiştir. Ölü gömme kültüne göre, Sind ve Meot varlığı M.Ö. III. binyılına değin izlenebilmektedir. Grek belgelerine göre, Sind ve Meotların Grek harflerinden yapılma bir yazıları ("Jineps" eki-1,2006,s.3) vardı; M.Ö. V.yüzyıl ortalarında kurulan ve bir yüzyıl kadar yaşayan Sind Devleti krallarının kendi adlarına bastırdığı paralar vardı.

M.Ö. III. yüzyıllarda Mısır buğdayının rekabetine dayanamayıp çöküş süreci içine giren Karadeniz kıyısındaki Grek "Bosporus Krallığı"nın zayıflaması sonucu, M.S. II. yüzyılda beliren ve IV. yüzyılda yoğunlaşan Hun saldırıları sonucu Azak ve Karadeniz kıyılarındaki kentler yıkıldı ve kıyı ticareti sona erdi, verimli topraklar ve otlaklar Hunların eline geçti. Adıgeler de dağlara sığındılar.

Hunların çekilmesinden sonra Adıgeler eski topraklarını geri aldılar. Ardından Bizans ve ardından Ceneviz ile ticari ilişkiler yeniden kuruldu.

1222'de Moğol,1395'te de Timur'un saldırıları ile karşılaşıldı. Sonuç olarak Kuban Irmağı kuzeyindeki topraklar 13-15.yüzyıllar boyunca Adıgeler tarafından Tatarlar lehine terk edildi ve Kabardiya oluştu. Derebeyleri (pşı) tarafından yönetilen Kabardiya, Kırım egemenliğine karşı 1557'de Rusya koruması altına girdi. Böylece Adıgeler Kabardiya'da Rus yanlısı "Kabartaylar" ve Osmanlı ve Kırım ile dayanışma içindeki "Adıgeler" (ya da "Çerkesler") biçiminde ikiye bölündüler. Ruslar 1774'te Kabardiya'yı ve 1783'te de Kırım Hanlığı'nı ilhak ederek, Kuban’ın güney havzası ile Karadeniz kıyısında yayılmış olan Adıgeleri, kıyı dışında, üzerindeki askeri kale, karakol ve gözetleme kuleleriyle güçlendirilen bir askeri hat ile kuşatma içine aldılar. Bunun üzerine Adıgeler Osmanlı Türklerinden ittifak ve yardım talebinde bulundular.1781'de bir Türk garnizonunun yerleştirildiği Anapa kalesinin temeli atıldı. Birkaç kez el değiştiren Anapa kalesi sonunda,1829 Edirne Antlaşmasıyla, kuzeyde Kuban Irmağından güneyde Bzıb (Psıb) Irmağına dek, daha önce Osmanlılarca yerine getirilen, Çerkesya kıyılarının denetimi ile birlikte Ruslara devredildi.

Ruslar Çerkeslere boyun eğdirmek için kıyı boyunca uzanan bir hat ile Gelencik limanından başlayan ve ülke içinden geçip şimdiki Krasnodar'ın (Yekaterinodar) batısına (Olginski köprüsüne) uzanan Gelencik hattını tamamladılar. Öte yandan, doğuda Kuban Irmağından batıya doğru ilerleyerek Laba Irmağına ulaştılar. Ruslar ele geçirdikleri Urup-Laba arasındaki, yani Adıgelerin 'Base Ovası' dedikleri yerlerdeki halkı katliam ve etnik temizlikten geçirdiler, köyleri ateşe verdiler. Buradaki Adıgelerin ve Abazaların (Abazin) bazı kalıntılarını Küçük ve Büyük Zelençuk ırmakları vadilerine götürerek yerleştirdiler. Bu nüfus, Rus yönetimindeki Kabardiya'dan getirilen Kabartay nüfus çoğunluğu ile takviye edildi (Bu bölgede şimdi RF'ye bağlı 'Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti' bulunmaktadır).

Öte yandan bazı ajanlara kanıp Türk ve İngiliz yardımı bekleyen Adıgeler 1840 yılı ilkbaharında karşı saldırıya geçip Gelencik ve kıyı hattını yıktılar, kalelerin çoğunu da ele geçirdiler. Ama dış yardım alamayınca, moralleri bozulmuş halde savunmaya geçtiler.

Bu arada, Çeçenya ve Dağıstan'da Ruslarla savaş içinde olan Şeyh Şamil, savunmaya geçmiş bulunan Adıgeleri yeniden harekete geçirmeleri için temsilcilerini (naip) Çerkesya'ya göndermeye başlamıştı. En sonuncusu olarak, Naib Muhammed Emin'i 1848'de Adıgelerin arasına gönderdi, ama Naib'in şeriata dayalı devlet yapılanması ve saldırı politikası, Abadzehlerle sınırlı kaldı, Şapsığlar ve diğer topluluklar Naib'in otoritesini tanımadılar.

1853-56 Kırım Savaşı'na Adıgeler katılmadılar, ama Rusların Kafkasya'daki birliklerinin yarısını cepheye sürmelerini engellediler ve böylece Müttefikler'e dolaylı bir destek sağlamış oldular. Ama Rus nefretini de üzerlerine çekmiş oldular. Artık Rus makamlarınca, Adıgelerin geleceği adım adım biçimlendiriliyordu.1859'da Şeyh Şamil ve naibi Muhammet Emin Ruslara teslim oldular. Yine 1959'da yarı feodal Adıge toplulukları da (Bjeduğ, K’emguy, Besleney, Mahoş, Yegerukay, Kuban Kabartay, vb) Ruslara boyun eğdiler.1860'da kuzey kıyısında, Şapsığların kuzeyindeki(Gelencik ile Kuban arası) demokratik Natuhay topluluğu da teslim oldu.

Henüz bağımsız olan Abadzeh, Şapsığ ve Vıbıh bölgeleri 1861'de merkezi 'Saçe' (Soçi) yakınlarında olan bir 'Ulusal Meclis Yönetimi' oluşturdular ve Eylül 1861'de Çar II. Aleksandr’dan 'sürülmemeleri' koşuluyla görüşme ve anlaşmaya varma talebinde bulundular. Çar, Adıge temsilcilere, "Ya Türkiye'ye gidin ya da Kuban boylarında göstereceğimiz yerlere yerleşin", yanıtını verdi. Adıgeler Çar'ın direktifini reddettiler.

Bunun üzerine, Aralık 1864 tarihine kadar uygulanan ve 1867'de iptal edilen 1862 tarihli bir Rus hükümet kararı gereğince Rus ordu birlikleri hazırlanarak,1862 yılı ilkbaharında Adıgeleri çember içine aldılar. Artık köyler yakılıyor, ele geçirilen sivil Adıgeler bile, ya öldürülüyor ya da Türkiye'ye gönderiliyorlardı (Ali Kasumov-Hasan Kasumov,'Çerkes Soykırımı',Ankara,1995,s.254-255;'Jineps' eki, Eylül 2006,İstanbul, s.2).Çaresiz durmda kalan Abadzehler Temmuz 1863'de savaştan çekildiler, iç ve dış göçü birlikte başlattılar. Ekim 1863'te, Şapsığlar da, Ruslarla ateşkese vardılar. Buna göre, Şapsığlar 6 Mart 1864 akşamına değin köylerini boşaltacaklardı. Mart 1864'te artık direnmeyen Şapsığ toprakları üzerinden yürüyerek Vıbıh bölgesine ulaşan Rus birlikleri, önemli bir direnişle karşılaşmadan, geri kalan Adıge topraklarını da ele geçirip Bzıb Irmağına, yani kendi güney topraklarına kavştular. 21 Mayıs 2006'da Mzımta (Mezmıt'e)Irmağı yukarı vadisindeki Kbaada yaylasında (şimdiki Krasnaya Polyana) bir askeri tören ve dini ayin düzenleyen Ruslar, buradan 'Kafkas Savaşı'nın sona erdiğini ilan ettiler.

Orta Kuban ve Orta Laba boyuna yerleştirilen 80 bin kadar Adıge dışındaki bütün Adıge nüfusu (2 milyona yakın) ise 'deportation'(ülke dışına çıkarılma) biçiminde Osmanlı topraklarına gönderildi.

Kafkasya'da kalan bu son Adıge kalıntıları yerleştirildikleri yerlerde, sıtma yatağı birer ölüm tarlası niteliğinde olan bataklıkları kanallar kazıp kuruttular ve buraları sağlıklı ve verimli topraklar haline getirdiler. Bunun üzerine Ruslar bu toprakları da zorla Adıgelerin elinden almaya, karşı gelenleri ağır biçimde cezalandırmaya, bu toprakları 'Kazak milislere ve Rus asker emeklilerine' dağıtmaya, direnenleri 'asi' sayıp Türkiye'ye göndermeye başladılar ('Çerkes Soykırımı',s.294-298;'Jineps' ek-1,s.16-18).Sonuç olarak 1864'te 80 bin kadar olan bu Adıge sayısı 1880'de 60.424'e, 1897'de de 30 bine düştü.

1922'de Adıgeler için 'Adıge Özerk Oblastı' ile 1880'lerde Orta Laba boyundan, Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine dönen Adıgeler için de 1924'te 'Şapsığ Ulusal Rayonu' kuruldu. Kabartayca konuşan Adıgeler de 1922'de kurulan 'Karaçay-Çerkes' ve 'Kabartay-Balkar' özerk oblastları içine alındılar. Şapsığ rayonu 1945'te kaldırıldı, ama Şapsığlara 1999'da RF yönetimi tarafından, azalan ve koruma altına alınan küçük bir yerli toplum statüsü verildi. Diğerleri ise,1936 ve 1991'de cumhuriyetler haline gelerek, bugün RF içinde varlıklarını sürdürmektedirler.

GENEL BİLGİLER

Ortalama nüfus yoğunluğu (200 km.kare Krasnodar Barajı katılmadığında) 447.109/7600 km.kare=1km.kareye 58,8’dir.

* Başkent: Maykop (167.900) kentsel alanı, ikisi belediye (kentsel rayon) ve dört köy yerleşimini kapsar.
* Başlıca ekonomik kaynakları: büyük bir doğalgaz rezervi ve petrol. *Sanayi: Makina yapımı, konserve, kereste, şeker ve diğer hafif sanayi kolları. *Tarım: hububat, tütün, şeker pancarı, ayçiçeği, sebze, gül ve çiçek üretimi, meyveler; hayvancılık, özellikle sığır üretimi, kümes hayvancılığı ve arıcılık.

Adigey Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu'na (RF) bağlı bir cumhuriyet olup, toprakları diğer Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinden kopuk ve uzakta, en kuzeyde, Rusça konuşan Krasnodar krayının içinde ve ortasındadır. Adigey, ilkin 1922'de bir özerk oblast olarak kuruldu. Oblast 1937'de Krasnodar krayına bağlanarak onun bir alt idari birimi yapıldı. Daha sonra, güneydeki Maykopskiy (Mıyeqope) rayonu da oblasta eklendi.
Kaynaklar: Rusya Federasyonu'nda ve Transkafasya'da Etnik Çatışmalar, Hazırlayan: Fahrettin Çiloğlu,İst.1998;"Jineps" gazetesi "Eylül 2006 Ek:1",İstanbul; Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya, Özdemir Özbay, Ankara 1999;"Nart" dergisi,N0.50,Ankara 2006,1 Temmuz 2006-Ankara Konferans Metinleri;"İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala; Maykop -"Adıge maq" gazetesi (Adıgece) internet baskıları; Soçi Lazarevsk -"Şapsugiya" gazetesi (Rusça-Adıgece);Nalçik-"Adıge psatle" gazetesi (Kabartayca);Çerkessk-"Çerkes Kheku" gazetesi (Kabartayca)internet baskıları,konuyla ilgili daha başka yayınlar.

EKONOMİ

Dağlık güney bölümü dışında toprağın tamamına yakını tarıma elverişlidir, sulama yapılır, Kuban Irmağı boyunda pazara yönelik sebze, ayrıca gül üretimi önemlidir. Güney bölgesi atlı gezinti, dağ ve su sporları yapılan bir turizm alanıdır.

Ancak, tarım ürünleri gelirinin, reel olarak da düşmesi sonucu, bir durgunluk ve işsizlik süreci yaşanmış, 1989-2002 yılları arasında 123 bini aşkın kişi iş aramak üzere bölge dışına göç etmiş, devletçe yeni yapılan ve boşalan devlet konutlarına yerleştirilmek biçiminde, çoğu emekli 135 bin kişi bölgeye yerleştirilerek, büyük bir nüfus çöküşü önlenmiştir.

KÜLTÜR

Adige topluluklarında kıyıdakiler (Natuhay veya Natuhac, Şapsığ, Hak’uç ve küçük bir bölümü veya birkaç köyü eskiden şimdi ölü olan "Vıbıh" veya "Ubıh" dili konuşan, ama geneli Şapsığ lehçesi konuşan "Vıbıhlar") ve içerideki Abadzeh topluluğu, arkaik sayılabilecek bir demokratik yapıya sahiptiler. Doğudaki daha az nüfuslu topluluklar da yarı feodal ilişkiler içindeydiler (Bjeduğ, K’emguy, Besleney, Mahoş, Kuban Kabartayları, vb).İlk örnekte yönetim yöresel ve "Khase" denilen halk meclislerinin, ikinci örnekteyse,"pşı" (köy kinyazı) adı verilen derebeylerinin elindeydi. Derebeylerinin geniş arazileri, büyük hayvan sürüleri ve köleleri vardı, ayrıca kendi köylülerine de hükmediyorlardı.

Adigeler arasında kökü çok eskilere, Milat öncesine dayanan destan ve söylenceler vardı,kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze getirilen ve önemli bir bölümü kaydedilen bu söylentiler içinde "Nartlar" destanı geniş bir yer tutmaktadır.Bazı parçaları besteli şarkılar biçiminde söylenen bu destan dışında, "Aydemirkan" (Andemirkan) destanı ve "Hathı Oğlu Koç'as" (Hatkhı yıqo Qoçvas) şarkı ve anlatıları da ünlüdür.

Günümüz Adige edebiyatı, resmi dil olan K'emguy lehçesi esas alınarak geliştirilmiştir. Tsığo Tevçoj (1855-1940),Tembot K'eraş (1902-88),İbrahim Tsey (1890-1936),Hazret Aşın, Asker Hadeğal (d.1922),İshak Meşbaş (d.1931) ve Abu Şhalaho tanınmış Adige yazarlarındandır. Ts. Tevçoj’un "Pşı-verk zav" (Derebeyi Savaşı)adlı şiirsel destanı; T.K'eraş'ın "Nasıpım yığogu" (Mutluluk Yolu)adlı ve Adigelerin, özellikle Lenin ve Stalin dönemlerindeki yenileşme ve kolhozlaşmaya karşı verdikleri direnişleri anlatan romanı ünlüdür.


23.12.2006 tarihli Adıge maq (????? ????) gazetesinden,internet yoluyla verilen bir habere göre, Adigey Devlet Başkanı yardımcısı Boris Gokjayev başkanlığında toplanan bir komisyon,RF Devlet Başkanı V.Putin tarafından çıkarılan ve RF dışında yaşayan soydaş insanların (Rus,Adige ve hepsinin-ç.n.)dönüşü ve RF'ye yerleştirilmesi içerikli bir karara dayanılarak,Adıgey'in diasporadaki soydaşlarının da dönüşü konusunda hazırlanan bir devlet programını 22 Aralık 2006 günü görüştü.Toplantıya bazı üst düzey yetkililer katıldı.Program aynı gün Adıgey Parlamentosu'nda da ele alınmış ve onay verilmişti.Adıgey'e ilişkin hazırlanan bu devlet programı,1 Ocak 2007 tarihi itibarıyla incelenmek üzere RF Bakanlar Kurulu'na gönderilecek,daha sonra Adıgey'de de yeniden görüşülecektir.Eğer sonuç alınırsa,Adigeler için de eski anayurtları olan Adıgey'e dönüş yolu,yasal düzeyde açılmış olacaktır.İP:192.198.1.1

DİL

Kuzeybatı Kafkas ya da Abhaz-Adige dillerinden biri olan Adigece, doğu (dağ) ve batı (ova) biçiminde iki kola ayrılmaktadır. Doğu kolu 'Kabartay'(Qeberdeyıbze) adını taşır ve dört lehçeye ayrılır: asıl Kabartay (Baksan),Mozdok Kabartay(Kuzey Osetya),Besleney (Karaçay-Çerkesya ve Krasnodar krayı) ve Kuban Kabartay (Adıgey);resmi ve edebiyat dili olanı asıl Kabartaycanın Baksan ağzı olup Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkesya'daki resmi dillerdendir (2002'de RF'de Kabartay -'Kabartay' ve Kabartayca konuşan 'Çerkes'- nüfusu toplamı 580.475 idi).

Batı kolu 'Adıgece' (Adıgabze) ya da eski deyimiyle K'yah dili (?1???-Ova dili),kıyı ve bozkır lehçeleri biçiminde iki öbeğe ayrılır.Kıyı öbeğinden (Deniz kıyısında oturanlar) Şapsığ ve kısmen Hak'uç lehçeleri ile,daha doğuda iç bölgelerde konuşulan bozkır lehçelerinden Bjeduğ,K'emguy ve Abadzeh lehçeleri halen konuşulmakta olup,resmi Adıge (edebiyat)dili K'emguy (Rusça 'Temirgoy') lehçesinden geliştirilmiştir.Adıge dili Adıgey dışında, Krasnodar krayındaki ve İsrail'deki Adıge köy okullarında da okutulmaktadır. 2002'de RF’de, Şapsığ nüfus dışında, Adıge sayısı 131.769 idi. Adıge dili, Maykop ve Soçi'deki (Lazarevsk) ilgili fakülte ve kurumlarda akademik ya da Adıgece dersi öğretmenlerini yetiştirme amaçlı işlenmektedir. 2005-2006 yıllarında bazı Rus milliyetçiler ve bunları desteklediği söylenen bazı üst bürokratlar, Adıgey Cumhuriyeti'nin (AC) Krasnodar krayı ile birleştirilmesi doğrultusunda bir kampanya başlatmışlardı. Ancak AC Devlet Başkanı Hazret Sovmen'in istifaya kalkışması (Nisan 2006) ve V.Putin'in bu istifayı kabul etmemesi sonucu birleştirme olayı yatışmıştı("Jineps",Ekim 2006,Oleg Tsvetkov). Bunun üzerine,21 Mayıs 2006'da toplanan Adıgey'in temel ulusal örgütlenmesi olan 'Adıge Halk Kongresi' de,"Adıge dil ve kültürünün,Adıge varlığı ile AC'nin koruma altına alınmasını, AC'nin geleceğini belirleyici nitelikte bir refandum düzenleme ve böylesine bir referanduma katılma hak ve yetkisinin sadece etnik Adıge halkına ait olduğunu,başka türlü bir referanduma gidilmesi durumunda, Adıgelerin böylesine bir referanduma katılmayacağını,bu esasları güvence altına alacak Anayasal değişikliklerin AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından yapılmasını;Maykop kent yönetimi ile kent meclisinin de Maykop'un meydan ve caddelerine Adıgey Cumhuriyetine uygun adlar vermesini" talep etmiştir '23.05.2006 tarihli "Adıge maq" gazetesi,Türkçe tam çevirisi için "Jineps" gazetesi "Eylül 2006 Ek:1",s.23;İstanbul)

Kongre kararından sonra, Khase ve yönetim, Adıgecenin kullanım alanının genişletilmesine karar vermiştir: Yani, Adige dilini koruma amaçlı bir girişim olarak, 2006-2007 eğitim-öğretim yılından başlamak üzere, ilk ve orta dereceli okulların tümünde, Rusça ile birlikte, sınırlı bir ders saati biçiminde de olsa, Adigecenin de öğretilmesi ilkesi, bir yasayla yürürlüğe girmiştir (29.11.206 tarihli "Adıge maq" gazetesi olayı ve sonrasını bildirmektedir).İP:192.198.1.1


EĞİTİM

Eğitimde Adigece ve Rusça birlikte, ama Rusça ders ağırlıklı olarak yapılmaktadır. Maykop'ta Adıgey Devlet ve Maykop Teknoloji üniversiteleri, ayrıca bir bilimsel araştırma estitüsü vardır. Adige dilinde radyo, tv ve günlük gazete yayını (internetten de) yapılamaktadır, kuşkusuz Adıgece yayınlar oldukça sınırlı bir düzeyde kalmaktadır. Adige yazısı,1927'den önce Arap, 1927 - 1937 arası Latin harflerini kullanmış,1937'den bu yana Kiril (Rus)alfabesi kullanılmaktadır.

Başkent Maykop'taki çeşitli kültürel kurum ve kuruluşlar arasında Adigey Devlet Üniversitesi ile Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi RF'de aranan eğitim kurumları arasındandır. Özellikle ilk üniversitenin Adigey'in dışında, Şapsığ nüfusun (tahminen 12 bin) yoğun olduğu Soçi'nin Lazarevsk beldesinde 6 fakültesi, Novorossiysk'de üç, Azak Denizi kıyısındaki Yeysk kentinde de 1 fakültesi açılmış bulunuyordu.

Adigey'e ilişkin gelişmeler Adigey Cumhuriyeti resmi internet sitesi ile Adige maq ve Şapsugiya gazetelerinden, yine internetten olmak üzere Adigece verilmektedir.

2006'da çıkarılan "Eğitim yasası" gereğince Adigey'in ilk ve orta dereceli okullarında,Rus dilli öğrencilerin devam ettiği okullarda daha az Adigece olmak üzere,bu okulların tümünde zorunlu Rusça ve Adıgece birlikte eğitime geçilmiştir.Adıgey Cumhuriyeti resmi yayın organı olan Adıge maq gazetesinin 29.11.2006 tarihli internet sayısından verilen bir habere göre,Adıgey Parlamentosu "Khase"de,sözkonusu "Eğitim yasası",bazı milletvekilleri (deputat) tarafından verilen bir önerge üzerine yeniden görüşülmüştür.Bazı milletvekilleri,Adige dilinin Rus dilli öğrencilere de dayatıldığı,bu öğrencilerin Rusça ders saatlerinin azaltıldığı gibi gerekçeler öne sürmüşlerdir.Ancak önerge red edilerek Adıgece "Eğitim yasası"nın delinmesi önlenmiştir.

DİN

Adıgeler arasında 'Çok tanrılı' (Politeist) bir inanç sistemi vardı.En büyük tanrıya 'Tha'(????) ya da 'Thaşhö'(???????) derlerdi. Daha sonra gök, yer, deniz, ırmak ve benzeri tanrılar gelirdi. Gök tanrıları içinde 'Şıble' (Yıldırım Tanrısı), 'Zavatha'(Savaş Tanrısı), 'Sozerıha'(Yolcular Tanrısı), 'Zek'otha'(???1?????; Sefere Çıkanlar Tanrısı), 'Psatha' (Ruhları Yöneten Tanrı); yer tanrıları içinde 'Mezıtha' (Orman ve Avcılar Tanrısı), 'Thağeleg'(Ekinler ve Bereket Tanrısı), 'Amış' (Küçükbaş Hayvanların Koruyucu Tanrısı), 'Akhın'(????; Büyükbaş Hayvanlar Tanrısı); 'Khıpeguaşe'(?????????; Deniz Tanrıçası), 'Psıkhoguaşe'(Irmaklar Tanrıçası), 'Sevseres'(Denizlerden Haber Getiren Rüzgar Tanrısı),vb tanrılar vardı. Vıdı (???), 'neğuç'ıtse' (??????1???) ve 'vıserej' (???????) gibi olup biteni ve geleceği bilen kişilerin ve kahinlerin yaşadığına inanırlardı. Gök tanrıları yerde olup bitenleri görerek gökyüzünde otururlardı. Adıgelerin ayrıca inandığı başka tanrı, peri ve diğer mitolojik yaratıklar da vardı.

Adıgeler arasında Musevi ve Hıristiyan inançları da izler bırakmıştır. Örneğin 'cumartesi' karşılığı 'mefezaqo' (tek gün), 'pazar' günü karşılığı 'Thavmafe'(Tanrının Dinlendiği Gün), 'hafta' karşılığı 'Thamafe' (Büyük Tanrı Günü) gibi deyimler bunlardandır.

Adıgeler arasında VI. yüzyılda Bizans yoluyla Ortodoks, daha sonra Cenevizliler yoluyla Katolik inancı yayılmaya başladı ve kiliseler inşa edildi. Özellikle 15-16.yüzyıllarda Türkler ve Kırım Tatarları aracılığıyla yayılmaya başlayan Müslümanlık, 17-19.yüzyıllarda güçlendi. Yine de eski inançlar bütünüyle silinmedi.

Örneğin,19.yüzyılda papazlar eşliğinde ve büyük haçlar karşısında sığır kurban ediliyordu ('Adıge epos pamyat natsii' A.M.Gadagatl, Maykop, 2002, s.112-113).

Adıgeler şimdi Sünni/Hanefidirler, kendi bölgelerinde, Maykop’taki "AC ve Krasnodar krayı Müslümanları Müftülüğüne" bağlıdırlar.192.198.1.1.

NÜFUS VE DAĞILIMI

1897,1926 ve 1939 sayımlarında şimdiki 'Adıge' ve 'Çerkes' nüfus 'Çerkes' ya da 'Adıge' biçiminde tek bir etnik ad altında verilmiş,1959 nüfus sayımı ile birlikte ayrı yazılmaya başlanmıştır ('Kabartay' ve 2002 sayımından beri 'Şapsığ' etnik adları da eklendiğinde, liste 4'e çıkmaktadır).

27 Temmuz 1922'de Serbest format yazınızı buraya yazınız 'Adıge Özerk Oblastı' (AÖO) kuruldu,ilk adı 'Çerkes (Adıgey) idi.24 Ağustos 1922'de Adıgey (Çerkes),13 Ağustos 1928'de de AÖO adını aldı.İlk kuruluşunda yüzölçümü 2.660 km.kare,nüfusu 113.5 bin kadardı.Bu nüfusun % 44.8'i Adıge (50.821),% 25.6 kadarı da (29.102) Rus kökenli idi.Yönetim merkezi Krasnodar kenti idi.1936'da AÖO'nun toprakları genişletildi,yönetim merkezi de Maykop'a alındı.Ama Adıge oranı % 20'ler düzeyine düştü,Rus oranı ise 1979'a değin % 70'lerin üzerinde seyretti.Daha sonra Adıge sayısı ve oranı yükselmeye,Ruslarınki ise düşmeye başladı.

Ekim 1990'da egemenlik kararı alarak cumhuriyet ilan eden AÖO,3 Temmuz 1991'de üye bir 'özerk cumhuriyet' statüsü tanınarak Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) devlet yapısı içine alındı.Aralık 1991'de dağılan SSCB içinden doğan RF içinde kaldı.

Şimdiki yüzölçümü 7.600 km.karedir (Krasnodar barajı ile birlikte 7.800 km.kare).

Toplamı 447.109 (2002)olan AC nüfusu içinde etnik dağılım: Adıgeler 108.115 yüzde 24,2, Ruslar 288.280 yüzde 64.5, Ermeniler 15.268 yüzde 3.4, Ukraynalılar 9.091 yüzde 2.0, Kürtler 3.631 yüzde 0.8, Tatarlar 2.904 yüzde 0.7.

Rus nüfusu, Adıge nüfusunun 2.6 katından fazla görünüyorsa da,aslında bu sayının yarıya yakını,1990'larda nüfus düşüşünü durdurmak için bölgeye yerleştirilmiş olan bir nüfustur ve giderek düşmektedir:1989'da 293.640 (% 68) olan Rus nüfus 2002'de 288.280'e (% 64.5'e) düşmüş,Adige nüfusu ise 95.439'dan 108.115'e yükselmiştir.

Adıge yerleşmeleri kuzeybatıdan başlayıp güneydoğuya doğru bir yay gibi uzanan Orta Kuban ve Orta Laba ırmaklarının sol kıyılarında öbek öbek yoğunlaşmıştır.40 kadar Adıge yerleşimi (köyü) vardır. Ayrıca Adıge nüfuslu Adıgeysk kenti dışında Adıgeler Maykop kenti ile Krasnodar kenti yakınındaki Yablonovskiy (2006'da 25.3 bin) ve Enem (17.7 bin) kent tipi yerleşmelerinde de yoğundurlar. Bir de Maykop kentsel alanı içinde Sırbistan'ın Kosova bölgesinden gelenler için,1999'da Mafehable köyü oluşturulmuştur. Giaginskiy ve Maykopskiy rayonlarında Adıge yerleşimi yoktur.2002'de Adıgey nüfusunun % 52,5’i (234.900) kentli,% 47.5'İ köylü (212.209) idi.1989'a değin köylü karakterini (% 78) korumuş olan Adıgeler, artık kentlere göç yoluyla yerleşmeye başlamışlardır. Çoğunluğu kentli olan Rusların daha çok bölge dışına göç ettikleri, RF’deki Adıgelerin bir bölümünün AC'ne döndükleri görülmektedir. Adıgeler içinde anadilini bilmeyenlerin sayısı azdır.192.198.1.1

Adigey'de kent - kırsal kesim dağılımı Kent Kırsal Kesim Adigeler 10.397 71.081 (6.8%) (30.5%) Ruslar 128.511 148.026 (84.2%) (63.5%) Ukraynalılar 6.180 5.034 (4.0%) (2.2%) Diğerleri 7.563 8.852 (5.0%) (3.8%) *Okuma-yazma oranı: 1970’de %99'un üzerinde. Yeni döneme ilişkin bilgiler bulunmamasına karşın, aynı dönemde her 1000 kişiden 270'i ilkokul, 435'i lise, 37'si de yüksek öğrenim görmüştü. Anadilini Adıgece olarak kabul eden Adıgelerin oranı, kentlerde % 86.7, köylerde ise, % 99.2 idi. Rusçayı iyi bilen Adıgelerin yüzdesi, anadili olarak %4.2,ikinci dil olarak da %76.7 idi.